അനുപാനം

"अनुपानं हिमं वारि यवगोधूमयोर्हितम्॥४७

दध्नि मद्ये विसे क्षौद्रे, कोष्णं पिष्टमयेषु तु।

शाकमुद्गादिविकृतौ मस्तुतक्राम्लकाञ्जिकम्॥४८

सुरा कृशानां पुष्ट्यर्थं, स्थूलानां तु मधूदकम्।

शोषे मांसरसो, मद्यं मांसे स्वल्पे च पावके॥४९

व्याध्यौषधाध्वभाष्यस्त्रीलङ्घनातपकर्मभिः।

क्षीणे बाले च वृद्धे च पयः पथ्यं यथाऽमृतम्॥"५०

( अ हृ सू मात्राशितीयं )

यवगोधूमयो: दध्नि मद्ये विसे क्षौद्रे हिमं वारि

अनुपानं हितं , पिष्टमयेषु तु कोष्णं , शाकमुद्गा

-दिविकृतौ मस्तुतक्राम्लकाञ्जिकम् , कृशानां 

पुष्ट्यर्थं सुरा स्थूलानां मधूदकम् तु शोषे मांस

-रस: मांसे स्वल्पे पावके च मद्यं व्याध्यौषधाध्व

भाष्यस्त्रीलङ्घनातपकर्मभिः क्षीणे बाले च वृद्धे

च पयः अमृतं यथा पथ्यं ।

" അനുപാനം ഹിമം വാരി യവഗോധൂമയോർഹിതം

ദധ്നി മധ്യേ വിസേ ക്ഷൌദ്രേ, 

കോഷ്ണം പിഷ്ടമയേഷു തു 

ശാകമുദ്ഗാദിവികൃതൌ 

മസ്തുതക്രാമ്ലകാഞ്ജികം

സുരാ കൃശാനാം പുഷ്ട്യർത്ഥം, 

സ്ഥൂലാനം തു മധൂദകം.

ശോഷേ മാംസരസോ,മദ്യം 

മാംസേ സ്വല്പേ ച പാവകേ

വ്യാധ്യൗഷധാധ്വഭാഷ്യസ്ത്രീ

ലംഘനാതപകർമഭി:

ക്ഷിണേ ബാലേ ച വൃദ്ധേ ച 

പയ:പഥ്യം യഥാമൃതം ."

യവം , ഗോതമ്പ് , തൈര് , മദ്യം ,

താമരവളയം, തേൻ ഇവ ഭക്ഷി

ച്ചാൽ തണുത്ത വെള്ളം കുടിക്കു

ന്നത് ഹിതമാകുന്നു. അരി അരച്ചു

ണ്ടാക്കുന്ന പലഹാരങ്ങളിൽ ചെറു

ചൂട് വെള്ളമാണ് അനുപാനം.ശാക

വർഗ്ഗം, ചെറുപയറ് മുതലായവ കൊ

ണ്ടുണ്ടാക്കുന്ന ആഹാരത്തിൽ തൈ

ർവെള്ളം , മോര് , പുളിച്ച കാടി ഇവ

അനുപാനമാണ്. മെലിഞ്ഞവർക്ക്

പുഷ്ടിയുണ്ടാക്കുന്നതിന് സുര എന്ന

മദ്യവും സ്ഥൂലന്മാർക്ക് തേൻ ചേർത്ത

വെള്ളവും ഹിതമാണ്. ശോഷത്തിൽ

മാംസരസവും, മന്ദാഗ്നിയിൽ മദ്യവും

ഹിതകരമാണ്. രോഗികൾക്കും ,

ഔഷധം സേവിക്കുന്നവർക്കും, വഴി 

നടന്ന് തളർന്നവർക്കും, അമിതമായി സംസാരിക്കുന്നവർക്കും ,സ്ത്രീസേവ ചെയ്യുന്നവർക്കും, ഉപവസിച്ചവർക്കും,

വെയിൽ കൊള്ളുന്നവർക്കും, ദേഹവും 

മനസ്സും ക്ഷീണിച്ചവർക്കും ,ബാലന്മാർ

ക്കും ,വൃദ്ധന്മാർക്കും പാല് അമൃതെന്ന 

പോലെ പഥ്യമാണ്.

" विपरीतं यदन्नस्य गुणैः स्यादविरोधि च।

अनुपानं समासेन, सर्वदा तत्प्रशस्यते॥"५१

(अ हृ सू मात्राशितीयं )

यत् गुणैः अन्नस्य विपरीतं अविरोधी स्यात्

तत् समासेन सर्वदा अनुपानं प्रशस्यते।

" വിപരീതം യദന്നസ്യ 

ഗുണൈ:സ്യാദവിരോധി ച

അനുപാനം സമാസേന, 

സർവദാ തത്പ്രശസ്യതേ."

ഗുണങ്ങൾ കൊണ്ട് അന്നത്തിന്

വിപരീതമായതും വിരുദ്ധമല്ലാതെ

യുമിരിക്കുന്നവയും ചുരുക്കത്തിൽ

എപ്പോഴും അനുപാനമായി ഉപയോ

ക്കാൻ നല്ലതാകുന്നു.

"अनुपानं करोत्यूर्जां तृप्तिं व्याप्तिं दृढाङ्गताम्।

अन्नसङ्घातशौथिल्यविक्लित्तिजरणानि च॥"५२

( अ हृ सू मात्राशितीयं )

ऊर्जां तृप्तिं व्याप्तिं दृढांङ्गताम् अन्नसङ्घात

शौथिल्यविक्लित्तिजरणानि च अनुपानं करोति।

"അനുപാനം കരോത്യൂർജ്ജാം

തൃപ്തിം വ്യാപ്തിം ദൃഢാംഗതാം

അന്നസംഘാതശൈഥില്യ

വിക്ലിത്തിജരണാനി ച ."

അനുപാനം ദേഹബലത്തെയും ,

ഇന്ദ്രിയശക്തിയേയും ,സംതൃപ്തി

യേയും ,ആഹാര രസത്തിന്റെ 

വ്യാപനത്തെയും, അംഗദാർഢ്യ

ത്തെയും, അന്നശൈഥില്യത്തെയും ,

നനവ് ,പചനം ഇവയേയുമുണ്ടാ

ക്കുന്നു

" नोर्ध्वजत्रुगदश्वासकासोरःक्षतपीनसे।

गीतभाष्यप्रसङ्गे च स्वरभेदे च तद्धितम्॥"५३॥

( अ हृ सू मात्राशितीयं )

ऊर्ध्वजत्रुगदश्वासकासोरःक्षतपीनसे

गीतभाष्यप्रसङ्गे च स्वरभेदे च तत् न हितं ।

" നോർദ്ധ്വജത്രുഗദശ്വാസ

കാസോര:ക്ഷതപീനസേ

ഗീതഭാഷ്യപ്രസംഗേ ച 

സ്വരഭേദേ ച തദ്ധിതം."

ജത്രൂർദ്ധ്വരോഗങ്ങൾ, ശ്വാസം ,

കാസം , ഉര:ക്ഷതം , പീനസം 

ഇവയുള്ളവരും അധികമായി

പാടുകയും സംസാരിക്കുകയും

ചെയ്യുന്നവർക്കും സ്വരഭേദമുള്ള

വർക്കും അനുപാനം ഹിതമല്ല.