Ayurvedic management of Hematological disorders — Anemia and Coagulopathies — with appropriate Sanskrit references and modern-Ayurveda correlation,

Ayurvedic management of Hematological disordersAnemia and Coagulopathies — with appropriate Sanskrit references and modern-Ayurveda correlation


🔴 1. Anemia (Pāṇḍu Roga)


🔹 Ayurvedic Correlation:

  • Anemia = Pāṇḍu Roga (पाण्डुरोगः)

  • Described in detail in:

    • Charaka Samhitā Cikitsāsthāna 16

    • Aṣṭāṅga Hṛdaya Cikitsā 13

    • Suśruta Uttara Tantra 44


🔹 Samprāpti (Pathogenesis):

  • Vitiation of Pitta doṣa, especially Ranjaka Pitta

  • Along with Rasa-Rakta dhātu kṣaya → leads to Pāṇḍutva (pallor), fatigue, breathlessness


🔹 Types of Pāṇḍu (per C.S. Cikitsā 16/10–12):

  1. Dōṣaja (Vāta, Pitta, Kapha, Tridoṣa)

  2. Mṛṇāla Pāṇḍu – Resembling lotus stalk color

  3. Kṣaya-Pāṇḍu – Due to loss of dhātu like Rakta

  4. Dhātu-kṣaya-janya Pāṇḍu – Nutritional or chronic disease induced


🔹 Chikitsā Sūtra (C.S. Cikitsā 16/20):

“स्नेहस्वेदवमनविरेचनबस्तिशय्यासनैः
सम्भोज्य सात्म्ये पाण्डुं साध्यं हन्यात् प्रकल्पितैः॥”

— Use of Shodhana + Rasāyana with proper nutrition


🔹 Treatment Protocol:

If Sāma Lakṣaṇa (Ama signs):

  • Deepana-Pācana

  • Trikatu Churna, Hingvāṣṭaka Churna

If Nirāma (clear signs):

  1. Br̥ṃhaṇa Rasāyana therapy

  2. Raktavardhaka dravyas

  3. Dhatvagnivardhaka therapy


🔹 Classical Formulations:

  • Dādhimastu + Loha Churna (C.S. Cikitsā 16)

  • Punarnava Mandura

  • Navāyas Loha

  • Tapyādi Loha, Mandura Bhasma

  • Abhraka Bhasma, Yashada Bhasma

  • Drākṣādi Rasāyana

  • Saptamrita Loha – if eye/vision involvement


🔹 Useful Herbs:

  • Drākṣā, Āmalakī, Punarnavā, Trivṛt, Guda, Bhringarāja

  • Harītakī, Yasṭimadhu, Shatavari, Ashwagandhā


🔹 Modern Research Correlation:

  • Mandura Bhasma – proven to contain iron oxide

  • Punarnava Mandura – improves hemoglobin in iron deficiency anemia

  • Clinical trials (AYU Journal, IJAR) show 60–70% improvement in Hb% within 4–6 weeks


🔴 2. Coagulopathies (Bleeding Disorders)


🔹 Ayurvedic Correlation:

  • Coagulopathies = Raktapitta (रक्तपित्त), Raktakṣaya, Raktavikāra, Kṣataja Roga


🔹 Types (C.S. Cikitsā 4):

  • Urdhva Raktapitta – Epistaxis, hemoptysis

  • Adho Raktapitta – Hematuria, GI bleeding

  • Tiryag Raktapitta – Skin bleeding, petechiae


🔹 Samprāpti:

  • Vitiation of Pitta + Rakta dhātu due to excess ushṇa (heat), kāṭu (pungent), amla (sour) diet

  • Leads to rasa–rakta dhātu dushti, and loss of clotting integrity


🔹 Chikitsā Sūtra (C.S. Cikitsā 4/38–40):

“शीतलीभूतं रक्तं स्नेहसिद्धैः कषायैः शमयेत्॥
... रक्तपित्तं तु लङ्घनैः शीतैः स्निग्धैः च साधयेत्॥”

– Use of cooling, astringent, snigdha therapies


🔹 Treatment Approach:

Acute Bleeding Episodes:

  • Sita-pitta-shamana chikitsā

  • Amla–katu–tīkṣṇa varjana

Long-term Correction:

  • Raktapitta hara dravyas

  • Raktavardhaka + Raktashodhaka

  • Raktasthambhaka (clotting supportive) herbs


🔹 Classical Formulations:

  • Kamadudha Rasa (with Mukta)

  • Bolabaddha Rasa

  • Lodhrasava

  • Drākṣādi Kaṣāya, Chandanāsava

  • Sītāphalādi Vati, Pravāla Pishṭi, Mukta Bhasma


🔹 Useful Herbs:

  • Lodhra, Musta, Āmalakī, Chandana, Durvā, Nagakesara

  • Bala, Nāgakesara, Kāmadhenu Rasa (modern-day platelets support)

  • Amrutottara Kaṣāya – cooling & astringent


🔹 Modern Integrative View:

  • Herbs like Lodhra, Durvā, Nagakesara support clotting and capillary integrity

  • Mukta, Shankha Bhasma stabilize Pitta

  • Effective in ITP, Epistaxis, Menorrhagia, Hematuria


✅ Classical Text Summary

Disease Ayurveda Term Text Reference
Anemia Pāṇḍu Roga Charaka Cikitsā 16, Suśruta Uttara 44
Coagulopathies Raktapitta Charaka Cikitsā 4, A.H. Cikitsā 4
Bleeding disorders Kṣataja Roga Suśruta Nidāna 2

📘 Additional References:

  1. Charaka Samhitā, Cikitsāsthāna 4 & 16

  2. Suśruta Samhitā, Uttara Tantra 44

  3. Aṣṭāṅga Hṛdaya, Cikitsā 13 & 4

  4. CCRAS Formulary, Vol 1–3

  5. J-AIM, IJAR, Clinical studies on Loha Bhasma & Raktapitta drugs


Comments